زیگورات چغازنبیل، یادگار تمدن عیلامیان

تور خوزستان

«زیگورات دوراونتاش» که به چغازنبیل شهرت دارد، یک معبد بسیار مهم و باقی مانده از دوره عیلامیان است. این بنا به همراه تخت جمشید و میدان نقش جهان اولین مکان‌هایی هستند که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند.

وبلاگ آرندتور قصد دارد، امروز، به سراغ معبد چغازنیبیل برود و در مورد محل زیگورات چغازنبیل، تعداد طبقات زیگورات چغازنبیل و... اطلاعات کوتاه، اما مفیدی در اختیارتان قرار دهد. پس با ما همراه باشید.

 

زیگورات چغازنبیل، در کجاست؟

زیگورات چغازنبیل، یک بنای حیرت انگیز و به یادگار مانده از تمدن عیلامی‌هاست که در استان خوزستان میان دو شهر شوش و شوشتر قرار گرفته‌است. چغازنبیل در 42 کیلومتری شرق شهر شوش و در 25 کیلومتری شهر شوشتر قرار دارد.

زیگورات چغازنبیل، اولین اثر ایران است که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌است.

معنای واژه زیگورات چغازنبیل چیست؟

زیگورات‌ها، بناهای بسیار مورد احترام بوده که برای ساخت آنها، از بهترین مواد و مصالح استفاده می‌شده‌است. تعداد زیگورات‌ها کم نیستند، اما بهترین و سالم‌ترین آنها، زیگورات چغازنبیل است.

واژه زیگورات به معنای کوه، قله و یا جای مرتفع است. نام کهن چغازنبیل یا دوراونتاش، به معنای جایگاه و محل اونتاش (سازنده آن) است. در کل زیگورات چغازنبیل به زبان لری به معنای «زنبیلی شبیه کوه» است.

زیگورات چغازنبیل را می‌توان معادل آسیایی اهرام مصر دانست.

در مورد معبد زیگورات چغازنبیل چه می‌دانید؟

معبد زیگورات چغازنبیل، در تمدن عیلامی‌ها به وسعت 100 هکتار ساخته شد.. این بنا، یکی از مهم‌ترین بناهای باقی مانده از شهر باستانی است، که در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد، توسط یکی از قدرتمندترین پادشاهان عیلامی ساخته شد. در سال 640 پیش از میلاد، به فرمان «آشور بانی پال» پادشاه آشوری‌ها، ویران شد. چنانچه در کتیبه‌ی آن آمده است:

« من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آن جا رخت بربست...»

این بنا در سال 1348 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. از طرفی دیگر زیگورات چغازنبیل، در سال 1979 میلادی به عنوان نخستین اثر در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

در ساخت زیگورات چغازنبیل از خشت بسیار استفاده شده اما آجر نیز، به عنوان یکی از المان‌های اصلی و مهم در ساخت این نیایشگاه استفاده شده‌است.

چگونه معبد چغازنبیل کشف شد؟

در سال 1890 میلادی زمین شناسی به نام «ژاک دو مرگان» گزارش می‌دهد که در تپه‌های چغازنبیل، نفت وجود دارد. پس از گذشت 50 سال در حالیکه مهندسین در حال اکتشاف چاه‌های نفتی در منطقه بودند، آجری را پیدا کردند که روی آن نوشته‌هایی وجود داشته، آن را به باستان شناسان نشان می‌دهند و پس از آن زنجیره کاوش‌های چغازنبیل شروع می‌شود که در نهایت در طی سال‌های 1953 تا 1963 میلادی زیگورات چغازنبیل کشف شد.

اولین کسی که آن آجر نوشته شده را پیدا کرد، «براون» کارشناس نیوزلندی شرکت نفت ایران بود. اما کشف مجموعه زیگورات چغازنبیل، توسط «رومن گیرشمن» در دوره پهلوی دوم انجام شد.

این بنا در سده‌های متعدد در زیر خاک به شکل زنبیل واژگون پنهان شده بود. کشف آن موجب تکمیل دانش جهان نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان شد.

چگونه معبد زیگورات چغازنبیل ساخته شد؟ داستان ساخت زیگورات چغازنبیل چیست؟

همانطور که می‌دانید، امپراتوری عیلام پیش از مادها در ایران حکومت می‎کردند. «اونتاش گال»، یکی از پادشاهان مشهور عیلامی، در سال 1250 پیش از میلاد، دستور ساخت یک شهر مذهبی-سلطنتی به نام  دوراونتاش را در نزدیکی رودخانه دز و شهر شوش صادر کرد.

شهر و معابدی که در آن ساخته شدند برای پرستش دو خدای بزرگ و حامی امپراتوری عیلام به نام‌های « ناپیریشاه» و « این شوشینک» احداث شدند. در این شهر مذهبی عده‌ای، سکونت دائمی داشتند. این شهر دارای محله‌های مختلف همچون شاهی، محله تمنوس و زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل است.

زیگورات چغازنبیل مهم‌ترین و بلندترین بنای شهر اونتاش گال است که به صورت چهارگوش در 5 طبقه به ابعاد 105*105 متر بنا شده بود. این بنا به صورت هرم از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شد. در بالاترین قسمت، معبد کوچکی به ارتفاع 52 متر وجود داشته که در حال حاضر تنها 25 متر آن در 2.5 طبقه باقی مانده‌است.

 

معماری زیگورات چغازنبیل

• پله‌های زیگورات چغازنبیل

زیگورات چغازنبیل دارای 4 سری پلکان است که همگی به طبقه اول می‌رسند. زمانیکه قصد داشتن به طبقه‌ی بالاتر، بروند، باید از پلکان جنوب غربی استفاده می‌کردند. تعداد پله‌ها و سنگچین زیگورات کاملا یکسان بوده و تنها در قسمت‌هایی که شیب داشته، تعداد پله‌ها کمی متفاوت بوده‌است. در قسمتی از پله‌ها که از آجر ساخته شده و یک لایه سنگچین روی آنها قرار داشته‌است.

• طاق‌های زیگورات چغازنبیل

در بعضی قسمت‌های پله‌ها، طاق‌های هلالی ساخته‌اند. اما این طاق به صورت پیوسته وجود ندارد و در برخی قسمت‌های دیگر، به منظور نور بیشتر، طاقی ساخته نشده‌است.

• مجسمه‌های ورودی‌های معبد چغازنبیل

 در اطراف ورودی‌های معبد، مجسمه‌هایی از حیوانات به عنوان نگهبانان زیگورات وجود داشتند که دو نمونه از آنها «مجسمه شیردال» یا «شیر عقاب» در موزه «هفت تپه» و مجسمه‌ی دیگر یک گاو نر است که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.

• وجود ناودان در زیگورات چغازنبیل

یکی دیگر از نکات جالبی که شما در معبد چغازنبیل با آن روبرو می‌شوید، وجود ناودان‎ها است. ناودان‌ها در طی بارش‌هایی که در منطقه انجام می‌شده، آب باران را جمع می‌کردند و از زیگورات نگهداری می‌کردند.

ناودان‌ها در طبقه‌ی اول 4 عدد در هر یک از دیوارها بودند. این ناودان‌ها، آب‌های سطحی را جمع می‌کرده و  توسط یک ناودان آب‌های پلکان و درها را دفع می‌کردند. ناودان‌ها زمانیکه به سطح سکو می‌رسیدند به صورت یک آبراهه سرپوشیده امتداد پیدا می‌کردند و در صحن هم توسط یک آبراهه دیگر به چاه می‌ریختند.

در طبقه‌ی دوم در هر قسمت، دو ناودان وجود دارد که به طبقه‌ی اول وصل می‌شود. اطراف ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشانده شده‌اند. در بعضی قسمت‌ها برای اینکه آب زیادی به صورت عمودی به پایین نریزد، آن را به صورت پلکانی ساخته‌اند.

زیگورات چغازنبیل، بیشتر از خشت خام و آجرهای پخته شده ساخته شده‌است.

• صحن زیگورات چغازنبیل

اطراف چغازنبیل را صحن و حیاط در بر گرفته و با آجر و خرده سفال فرش شده‌است و در آنها بناهای متعددی ساخته شده‌است.

صحن معبد چغازنبیل به 4 صحن تقسیم می‌شود که در ادامه هر کدام از آنها را توضیح می‌دهیم:

1.صحن شمال شرقی

این صحن وسیع‌ترین و بزرگ‌ترین صحن معبد است که محل تجمع مردمان عادی است. این صحن دارای پایه ای مدور است که ممکن است برای نصب کتیبه‌ها یا مجسمه‌ها از آن استفاده می‌کردند. در این قسمت 3 سکوی مربعی شکل وجود دارد که آجرهای آنها به صورت لعاب دار هستند و یک چاه دفع آب نیز در صحن شمال شرقی قرار دارد.

عده‌ای دیگر معتقدند سکوی مدوری که در صحن شمال شرقی زیگورات چغازنبیل قرار دارد، یک ساعت خورشیدی است.

2.صحن شمال غربی

در این قسمت چندین نیایشگاه، کارگاه، پایه آجری گرد، 2 حلقه چاه و سکوی اهدای نذورات وجود دارد. معابد صحن شمال غربی متعلق به ناپیریشا یا گال، کری‌ریشا، و ایشنی کرب از الهه‌های عیلامی و از مهم‌ترین معابد این شهر هستند. معبد کریریشا و معبد این شوشینک تنها معابدی هستند که نمای آجری دارند.

3.صحن جنوب غربی

این صحن از بقیه کوچک‌تر است و اغلب دسترسی به معبد اعلی از این قسمت امکان پذیر است. در این قسمت، یک پایه مدور و 3 نیایشگاه کوچک وجود دارد. از نیایشگاه‌های این صحن، استوانه‌هایی از جنس سنگ، خمیر شیشه، قطعات زره، دشنه‌های مفرغی، پیکرهای کوچک از حیوانات و پرندگانی همچون گراز، گاو نر و کبوتر کشف شده‌است.

4.صحن جنوب شرقی

در این صحن از سکوهای خشت پخته و شیب‌دار که به صورت ردیفی کنار هم قرار گرفته‌اند، استفاده شده‌است. روبروی این سکوها، یک خمره قرار دارد که ممکن است برای قربانی کردن حیوانات از آن استفاده می‌شده‌است.

برخی از باستان شناسان معتقد هستند، زیگورات چغازنبیل، کهن‌ترین تصفیه خانه‌های آب جهان باستان را در دل خود جای داده‌است.

• کتیبه‌ها و آجر نوشته‌های معبد چغازنبیل

یکی دیگر از نکات جالب که در معبد چغازنبیل با آن روبرو می‌شوید، وجود کتیبه‌ها و آجرنوشته‌هایی است که در این اثر تاریخی وجود دارد. بخشی از آنها روی آثار و اشیای موجود در زیگورات قرار دارد. قسمتی نیز به صورت کتیبه است که به خط و زبان عیلامی نوشته شده‌اند.

تا کنون 6500 قطعه از این آجرها خوانده شده و در تمامی آنها نام اونتاش گال دیده می‌شود. همین امر، این مسئله را روشن‌تر می‌کند که معبد زیگورات به دستور او ساخته شده‌بود.

 

چرا بازدید از زیگورات چغازنبیل مهم است؟

اگر بخواهیم مهم‌ترین دلایل بازدید از معبد چغازنبیل را با شما در میان بگذاریم، مهم‌ترین آنها شامل موارد زیر می‌شود:

1. اولین اثر ثبت شده ایران در یونسکو
2. بزرگ‌ترین زیگورات موجود در ایران
3. تشابه زیگورات چغازنبیل با اهرام مصر
4. یکی از نخستین مراکز تصفیه آب در جهان
5. آشنایی سازندگان و مهندسین زیگورات با جهت‌های چهارگانه شمال، جنوب، شرق و غرب
6. وجود اولین نمونه‌های شیشه گری ایران در هزاره دوم بیش از میلاد

وجود مفتول‌های شیشه‌ای که در درها و پنجره‌ها استفاده شده، نشان از توانایی بسیار بالای عیلامی‌ها در به کار گیری از موادخام و تولید شیشه است.

سخن آخر

زیگورات چغازنبیل یکی از مسحورترین آثار تاریخی ایران است که بازدید از آن شما را به حیرت می‌اندازد. این اثر تاریخی را می‌توانید در تور خوزستان آرندتور بازدید کنید و از راهنمایی لیدرهای تور بهره برده و بیشتر با این زیگورات آشنا شوید.