سازه‌های آبی شوشتر، دهمین اثر ثبت شده ایران در یونسکو!

تور خوزستان

«مادام دیولاف» باستان شناس فرانسوی معتقد است، سازه‌های آبی شوشتر، بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی در جهان است. این سازه‌ها را به عنوان یکی از عجایب جهان باید دانست که بازدید از آن، شما را به وجد و شگفتی می آورد. با ما در وبلاگ آرندتور، همراه باشید تا در مورد قدمت سازه‌های آبی، ویژگی‌ها و کاربرد سازه‌های آبی شوشتر بیشتر بدانیم.

 

سازه‌های آبی شوشتر کجاست؟

سازه‌های آبی یکی از جاهای دیدنی شوشتر است و به همراه 13 قسمت مختلف آن، به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست جهانی به ثبت رسیده‌اند.

 

سازه‌های آبی شوشتر، از چه اجزایی تشکیل شده‌اند؟

سازه‌های آبی شوشتر، از تعداد قابل توجهی آسیاب آبی تشکیل شده‌اند که در ادامه به اجزای سازه‌های آبی اشاره می‌کنیم:

بند میزان

بند میزان به اسامی مختلف همچون بند قیصر، شاپوری، دولت شاه، تراز، خاقان و محمد علی شاه  شهرت دارد. این بند آب کارون را به دو شاخه به نام‌های «شاخه شطیط» و « شاخه گرگر» تقسیم می‌کند. آب شاخه شطیط 2 برابر، بیشتر از آب شاخه گرگر است. رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه می‌گویند.

بند میزان، بندی دایره‌ای شکل و از جنس سنگ و ساروج است. این بند، برای میزان کردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده و در ابتدای رود گرگر قرار دارد. در انتهای بند میزان، برج کلاه فرنگی قرار دارد.

یکی از شاهکارهای بند میزان، تنظیم آب دو شاخه رودخانه است. به گونه ای که اگر دبی گرگر، بیشتر از یک سوم باشد آن را به شاخه شطیط منتقل می کند و برعکس!

برج کلاه فرنگی

برج کلاه فرنگی بخشی از سازه‌های آبی شوشتر است که مشرف به بند میزان است. این برج به صورت هشت ضلعی ساخته شده و روی پایه 4 متری از سطح زمین قرار دارد. در مورد جنبه کاربردی برج کلاه فرنگی دو نظریه وجود دارد. عده‌ای معتقدند، این برج هشت ضلعی کلاه فرنگی، جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محل نظارت بر کار کارگران بوده‌است. عده‌ای دیگر معتقدند، افراد از این برج برای نظارت بر مقدار و شدت جریان آب استفاده می‌کردند.

برج کلاه فرنگی، یکی از قسمت‌های سازه‌های آبی شوشتر است که مشرف به بند میزان قرار دارد.

رودگُرگُر

رود گرگر در شمال شوشتر قرار دارد و یکی از شاخه‌های فرعی رود کارون است. این رود توسط بند میزان از کارون جدا شده‌است. رود گرگر به صورت دست کند و به دستور پادشاه اردشیر ساسانی ساخته شده‌است. برای جلوگیری از عمیق شدن بیشتر رودخانه گرگر، کف آن را با سنگ، فرش کرده‌اند و توسط بست‌های فلزی، آنها را به هم متصل کرده‌اند.

 

پل بند گرگر

پل بند گرگر به همراه 3 تونل انحرافی به نام‌های شهر، سه کوره و بلیتی در پایین دست بند میزان بر فراز آسیاب‌ها قرار دارند. پل بند روی صخره ایجاد شده و تونل‌ها نیز درون صخره کنده شده‌اند. این تونل‌ها آب مورد نیاز آسیاب‌ها را تأمین می‌کردند.

 

آبشارها و آسیاب‌های آبی

محوطه آبشارها و آسیاب‌های آبی مجموعه‌ای از تونل‌ها و کانال‌های فرعی، آسیاب‌های آبی و سد هستند. زمانیکه آب در رودخانه گرگر توسط بند گرگر بالا می‌آید، آب به داخل سه تونل بلیتی، دهانه شهر و تونل سه کوره، می‌ریزد و از آنجا به کانال‌های متعدد تقسیم می‌شود. پس از عبور از مسیرهای ایجاد شده، چرخ آسیاب می‌چرخد و آب به صورت آبشار به داخل حوضچه‌ها می‌ریزد.

در حال حاضر بسیاری از آسیاب‌های شوشتر یا از بین رفته و یا کار نمی‌کنند. تنها آسیاب رضا گلاب هنوز کار می‌کند.

پل بند برج عیار

پل بند برج عیار، پایین‌تر از آبشارها و روی رود گرگر ساخته شده‌است. در گذشته در این قسمت باغی وجود داشته و آب آن از پل بلیتی تأمین می‌شده‌است. در شرق بند عیار، کانال‌ها و اتاقک‌هایی وجود داشته‌است. از این اتاقک‌ها، در دوران صفوی و قاجار به عنوان نیایشگاه استفاده می‌کردند.

 

بند ماهی بازان یا بند خدا آفرین

بند ماهی بازان یا بند خدا آفرین، بین رود گرگر و داریون قرار دارد. این بند، از یک رشته سنگ یک پارچه، تشکیل شده‌اند و در وسط آنها سه دیواره وجود دارد که مجرای گذر آب است.

 

قلعه سلاسل شوشتر

قلعه سلاسل یا کهن دژ شوشتر، قدیمی‌ترین قسمت سازه‌های آبی شوشتر است که در زمان هخامنشیان ساخته شده‌است. از این قلعه، برای دفاع و کنترل آب نهر داریون استفاده می‌شود. سلاسل در گذشته بخش‌های مختلفی همچون شبستان، سربازخانه، برج، نقاره‌خانه، قورخانه، حصار و خندق داشته اما چیزی که اکنون باقی مانده چند اتاق زیرزمینی و تونل‌های نهر داریون است.

قلعه سلاسل قدیمی‌ترین قسمت سازه‌های آبی شوشتر است که در زمان هخامنشیان ساخته شده‌است.

نهر داریون

نهر داریون یا کانال داریون از رود شطیط جدا می‌شود و برای آبیاری دشت میاناب و تأمین آب مصرفی شهر باستانی شوشتر استفاده می‌شده‌است. این نهر، برای خروج از شهر از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل عبور می‌کرد و پس از طی مسافتی به سمت جنوب، از غرب شوشتر عبور می‌کند و در شمال بند لشکر به دو شاخه تقسیم می‌شود.

نهر داریون به دستور داریوش و در زمان هخامنشیان ساخته شده‌است.

پل بند شادُروان

پل بند شادروان از پل‌های معروف کشور است که در شاهنامه نیز در مورد آن صحبت شده‌است. این پل از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده و روی رودخانه شطیط قرار دارد. در کنار بند شادروان بقایای چند آسیاب دیده می‌شود.

 

بند خاک

یکی دیگر از سازه‌های آبی شوشتر، بند خاک است که روی نهر داریون و 500 متر بالاتر از بند لشکر قرار دارد. با کمک این بند، سطح آب چند متر بالاتر می‌آمده و از طریق کانال‌هایی که در اطراف آن قرار داشته، آب به سمت باغ‌ها هدایت می‌شد. این بند در زمان ساسانیان ساخته شده بود و در زمان قاجار مرمت شد.

 

پل بند لشکر

دو بند میزان و پل بند لشکر سالم‌ترین سازه‌های آبی شوشتر هستند. در ساخت این بند نیز از آجر، سنگ و ساروج استفاده شده‌است. این پل بند برای ارتباط میان شوشتر و روستاهای جنوبی ساخته شده بود. پل بند لشکر از دروازه‌های مهم شوشتر است. در قسمت جنوبی آن، بقایای 3 آسیاب و در انتهای ضلع شمالی‌اش، روی صخره چهار طاقی وجود دارد.

 

پل بند شرابدار

پل بند شرابدار، در جنوب شوشتر و روی نهر داریون قرار دارد. این بند نیز یکی از سازه‌های آبی شوشتر است که از سنگ و ساروج ساخته شده است. قدمت این پل بند به دوره اشکانیان می‌رسد. این پل بند، راه ارتباطی قلعه نظامی خرم با شمال نهر داریون است.

 

پلکان ها

یکی دیگر از بخش‌های سازه آبی شوشتر، پلکان‌های این مجموعه است که در جنوب محوطه آسیاب‌ها و آبشارها از سنگ ساخته شده‌است. در مسیر پلکان‌های سنگی، اتاق‌هایی وجود دارد که برای نگهبانان سازه‌های آبی شوشتر ساخته شده بود.

 

سیکا

سیکا بخشی از سازه‌های آبی شوشتر است که در قسمت انتهایی ضلع غربی آبشارها قرار دارد. برای اینکه به فضای درونی آن دسترسی داشته باشید باید از چند پله دست کند عبور کنید.

 

بند دختر

در حدود سه کیلومتری شمال آبشار، بستر رود به کمترین میزان خود می‌رسد. در این محل بند دختر توسط ساسانیان ساخته شده‌است. دلیل نام گذاری این بند، نزدیکی آن به قلعه دختر است.

 

بند دارا

یکی دیگر از سازه‌های آبی شوشتر، بند دارا است که در منطقه میاناب و روی رود گرگر ساخته شده‌است.

 

پل شاه علی

پل شاه علی، هم یکی دیگر از سازه‌های آبی شوشتر است که روی نهر داریون در جنوب شوشتر و غرب امام زاده عبدالله قرار دارد.

 

سخن آخر

سازه‌های آبی شوشتر یک مجموعه عظیم است که در دوره ساسانیان ساخته شده‌است. بازدید از این مجموعه حدود 1 ساعت تا 1 روز زمان می برد. برای بازدید از مجموعه سازه‌های آبی شوشتر، می‌توانید با خودرو شخصی، اتوبوس و یا قطار به شوشتر بیایید.

چنانچه تمایل دارید با هواپیما به این منطقه سفر کنید، شوشتر فرودگاه ندارد. شما باید به دزفول یا اهواز بروید و بقیه مسیر به شوشتر را با تاکسی بروید. چنانچه تمایل دارید با تورهای مسافرتی به این منطقه سفر کنید تا از اطلاعات لیدر نیز استفاده کنید، می‌توانید در تور خوزستان آرندتور ثبت نام کنید.