مجموعه پاسارگاد، پنجمین میراث باستانی جهان

معرفی مجموعه پاسارگاد

مجموعه میراث جهانی پاسارگاد یکی از آثار بی‌نظیر دوره هخامنشی است که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌است. این مجموعه در شهرستان پاسارگاد استان فارس در دشتی وسیع و مرتفع به ارتفاع 1900 متر از سطح دریا واقع شده‌است. پاسارگاد در فاصله 130 کیلومتری از شمال شیراز قرار دارد و دارای وسعتی حدود 190 کیلومترمربع است.

مجموعه پاسارگاد یک مرکز مهم سلسله هخامنشی است که در برگیرنده 10مجموعه تاریخی است و بر اساس شواهد موجود ساخت این مجموعه اولین بار به دستور کوروش انجام شد. در این قسمت ما فقط به صورت کوتاه به بناها و آثار باستانی متعدد این منطقه  اشاره خواهیم کرد و در بخش دیگر به طور مفصل در مورد هرکدام از آن‌ها با شما صحبت خواهیم کرد:

آثار باستانی مجموعه میراث جهانی پاسارگاد

1. کاخ بارعام یا پذیرایی
2. آرامگاه کوروش
3. محوطه مقدس
4. کاخ اختصاصی یا نشیمن
5. برج سنگی
6. دروازه ورودی یا کاخ دروازه
7. کاروانسرای مظفری
8. آب نماهای باغ شاهی
9. تنگ بلاغی
10. تل تخت

کوروش مجموعه پاسارگاد را به عنوان مرکز فرماندهی خود انتخاب کرد.

معنای پاسارگاد چیست؟

پاسارگاد به معنای نیکان روزگار است و نام اصلی شهر گویا چیزی به نام «پسرگد» بوده که در گذر ایام به پاسارگاد تغییر یافته‌است. این نام از قبیله شاهان پارسی یعنی قبیله «پاسارگاد» برگرفته شده و به معنای « آنان که گُرز گران می‌کشند» ترجمه شده‌است.

برخی دیگر از محققان براین اعتقادند که پاسارگاد تغییر یافته پارسه‌گراد به معنی «شهر پارس» است. به طورکلی در زبان فارسی، گراد، گورد، گرد به معنای شهر هستند.

قدمت دشت پاسارگاد به دور پارینه سنگی می‌رسد.

سازندگان پاسارگاد چه کسانی هستند؟

بر اساس آنچه که از مورخان یونانی و رومی برجای مانده، پاسارگاد ساخته و پرداخته کوروش بزرگ است. در مورد این ادعا دلایل متعددی وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

• شباهت معماری میان مقبره کوروش و باغ بزرگ پاسارگاد و کاخ دروازه نشان دهنده این مسئله است که طراحان آن‌ها همه از یک اصول و براساس سلیقه یک نفر طراحی شده‌اند.
• کتیبه‌های سه زبانه که بر روی درب کاخ اختصاصی کوروش کتیبه بالای انسان (فرشته بالدار)، کتیبه نقل شده در آرامگاه کوروش و کتیبه‌های دیوارهای کاخ پاسارگاد نوشته‌شده‌اند؛ همگی به سه زبان‌ عیلامی، پارسی باستانی و اکدی هستند و نشان از ارتباط آن‌ها با کوروش دارند.
• نوع سنگ تراشی و بست‌هایی که در پاسارگاد انجام شده در معماری تخت جمشید هم مشاهده می‌شود. البته این طرح‌ها در تخت جمشید به صورت ثابت نیسند و ظاهری ایرانی ندارند و به نوعی حالتی از آثار سنگ تراشان لودیه‌ای و ایونیه‌ای را دارند.

ایده طراحی مجموعه جهانی پاسارگاد از کجا نشات گرفت؟

ایده طراحی پاسارگاد از از آنجا نشات گرفت که کوروش در سال 545 پیش از میلاد «سارد» (پایتخت لیدی، شهری در ترکیه) را به تصرف خود در آورد و به شدت تحت تأثیر معماری بناهای کاخ‌های این شهر قرار گرفت. او تصمیم گرفت چند تن از اساتید معماری شهر لیدی را با خود به ایران آورده و از آن‌ها برای طراحی پاسارگاد استفاده کند.

ساخت میراث جهانی پاسارگاد از زمان کوروش کبیر آغاز شده‌است.

معرفی کاخ‌های مجموعه میراث جهانی پاسارگاد

همانطور که قبلا اشاره شد، پاسارگاد شیراز شامل 10 کاخ مختلف است، در این قسمت قصد داریم به معرفی هرکدام از آن‌ها بپردازیم:

1. کاخ بارعام یا کاخ پذیرایی

کاخ بارعام یا کاخ پذیرایی کوروش اولین مقر سازمان ملل بوده که 25 قرن پیش کوروش با مقام‌های بین‌المللی سرزمین‌های زیر چتر امپراطوری‌اش، در مورد مسائل انسانی و حقوق بشر گفتگو می‌کرده‌‌است.

این بنا وسعتی حدود 2472 متر مربع داشته و شامل یک تالار بزرگ و باشکوه با هشت ستون به وسعت 705 مترمربع است که چهار ایوان در چهار سمت آن  با ستون‌هایی کوچک‌تر و دو اتاق در قسمت اصلی آن قرار داشته‌است.

ارتفاع سقف کاخ بارعام از ارتفاع ستون‌هایش بلندتر بوده‌. متاسفانه از هشت ستون موجود در این کاخ تنها یک ستون به ارتفاع 10.13 متر باقی‌مانده و بقیه ستون‌ها در زمان اتابکان برداشته شده تا مسجدی در اطراف آرامگاه کوروش با آن ساخته شود. رنگ ستون‌ها به صورت دو رنگ بودند. قسمت زیر و سر ستون‌ها به رنگ مشکی و قسمت قلمه ستون به رنگ سفید بودند.

تالارمرکزی کاخ بارعام از طریق چهار درگاه شمال غربی، شمال شرقی، جنوب شرقی و جنوب غربی به چهار ایوان کاخ متصل می‌شده که در ادامه هرکدام از آن‌ها را به تفضیل برای شما بازگو خواهیم کرد، اما نکته‌ای که در اینجا باید اشاره کنیم این است که تمامی درگاه‌ها و ستون‌ها به رنگ مشکی بوده‌اند.

درگاه شمال غربی کاخ با نقش پای انسان و عقاب به ایوانی با 16 ستون متصل می‌شده‌است. درگاه شمال شرقی شما را به بزرگ‌ترین ایوان با 48 ستون وارد می‌کند. درگاه جنوب شرقی نیز شما را به کاخی با 16 ستون و سردری با نقش ترکیبی انسان، ماهی و گاو وارد می‌کند. درگاه جنوب غربی این کاخ نیز با نقش پای انسان و حیوان به یک ایوان با 28 ستون می‌رسد.

از هشت ستون کاخ بارعام تنها یک ستون آن با سر ستون‌های مشکی باقی مانده‌است.

2. آرامگاه کوروش

مقبره کوروش تنها نگین مجموعه جهانی پاسارگاد است که پس از 25 قرن هنوز استوار و پابرحاست. در ساخت مقبره کوروش از هیچ ملاتی استفاده نشده و تنها با استفاده از بست‌های فلزی و سربی بلوک‌های سنگی بزرگ کرمی رنگ را بر روی یکدیگر قرار داده‌اند. آرامگاه کوروش از عدد مقدس هفت برگرفته‌ شده و به طور کلی شامل دو قسمت است:

• قسمت اول سکوهایی پلکانی شکل هستند که به صورت شش پله ساخته شده‌اند. ریشه این پله‌ها به معبد ایلامی چغازنبیل بر می‌گردد.
• قسمت دوم اتاقکی کوچک به ابعاد 17.3*11.2*10.2 متر است که محل نگهداری پیکر کوروش پادشاه بزرگ و بشردوست هخامنشی بوده‌است.
• مقبره کوروش در تمام دوران سلسله هخامنشی جایگاه مقدس خود را حفظ کرد، اما پس از آن به تدریج فراموش شد تا در دوران اسلام این بنا را به آرامگاه مادر حضرت سلیمان نسبت دادند و به آن «مشهد مادر سلیمان» می‌گفتند.

مقبره کوروش در سال‌های دور به مشهد مادر سلیمان مشهور بوده‌است.

3. محوطه مقدس

محوطه مقدس یا نیایشگاه در حدود 1200 متری شمال غربی میراث جهانی پاسارگاد واقع شده و یکی از آثار ملی ایران است. این جایگاه متاسفانه توسط قاچاقچیان با دینامیت منهدم شد و تنها چیزی که از آن باقی مانده دو سکوی سفید رنگ سنگی و پله‌ای و یک تپه مستطیل شکل پله‌ای است که در فاصله 120 متری از این دو سکو قرار دارد.

این تپه مستطیل شکل ساختاری خشتی و سنگی داشته و بر فراز صخره‌های طبیعی واقع شده‌است. از این دو سکوی سفید که یکی 8 پله و دیگری فاقد پله هستند، در دوران کوروش به عنوان آتشدان جهت مراسم آیینی استفاده می‌کرده‌اند.

محوطه مقدس نام یک محدوده از پاسارگاد است که در میان گردشگران و باستان‌شناسان به این نام رایج شده‌است.

4. کاخ اختصاصی یا نشیمن

در شمال بوستان پاسارگاد کاخ مسکونی هخامنشیان به نام «کاخ اختصاصی » یا «کاخ نشیمن» وجود دارد. این کاخ به شکل مستطیل و در ابعاد 76*42 سانتی‌متر طراحی شده‌است. ستون‌های بزرگ و پهن آن بی‌شباهت به ستون‌های تخت جمشید نیستند. این ستون‌ها سرتاسر کاخ نشیمن یا اختصاصی را فرا گرفته‌اند. کف بندی این کاخ بسیار جالب است شما می‌توانید مرمت‌های دوره هخامنشی را که تا امروز به جا مانده به وضوح ببینید.

نکته جالب دیگری که درکاخ  اختصاصی مشاهده می‌کنید، ارتفاع ستون‌هاست که همگی حدود 190 سانتی متر بوده و هیچ کدام اثری از قلمه بالایی ستون و یا سرستون‌ها در آن‌ها وجود ندارد.

تا قرن بیستم تنها یک جزر سنگی از کاخ اختصاصی یا نشیمن، بیرون از خاک بود، لذا به آن «کاخ جرزدار» نیز می‌گفتند.

براساس اکتشافاتی که انجام شده‌است، ارتفاع هریک از ستون‌ها احتمالا 10 متر بوده‌ و فقط قسمت زیرین ستون‌ها از سنگ ساخته شده‌است و بقیه از چوب تهیه شده‌اند و رویشان با گچ تزیین شده‌است. گچ اندودهای ستون‌ها در رنگ‌های مختلف و بسیار درخشان آبی لاجوردی، زرد (زرین)، سرخ و سفید، سبز مسی و فیروزه ای بوده‌اند. استفاده از رنگ‌های شاد و گرم، قطعا فضای داخلی کاخ اختصاصی را بسیار روشن و جذاب می‌کرده‌است.

با توجه به اکتشافاتی که در کاخ اختصاصی انجام شده نشان می‌دهد، طرح کاخ، نوع سنگ فرش، انواع جرزها، ستون‌ها و ایوان‌ها از زمان کوروش کبیر وجود داشته اما تزییناتی که در درگاه‌ها انجام شده به فرمان داریوش بزرگ بوده‌است.

5. برج سنگی

برج سنگی یکی از شاهکارهای دوره هخامنشی است که تقریبا در آغاز دوره هخامننشی ساخته شده‌است. از این برج متاسفانه تنها یک دیوار باقی مانده که ارتفاعی برابر با 14 متر و قاعده‌ای برابر با 23.7*22.7 متر دارد.

این بنا از لحاظ معماری بسیار باشکوه و در واقع شاهکار است. بلوک‌های سنگی آن به گونه‌ای بر روی هم قرار گرفته‌اند که به سختی می‌توان بلوک‌ها را از یکدیگر تشخیص داد. سنگ‌های بنا به رنگ سفید مرمر هستند و از معدن سیوند آورده شده‌اند. در نمای برج سنگی قسمت‌هایی به رنگ سنگ مشکی به صورت قاب به داخل فرو رفته که در واقع پنجره‌های کور بوده و جنبه زیبایی دارند.

در مورد نوع کاربری برج سنگی اختلاف نظر است. عده‌ای آن را مقبره کمبوجیه پسر کوروش می‌دانند، بعضی نیز آن را گنج خانه کوروش خوانده‌اند که اسناد و مدارک کوروش در آن بایگانی می‌شده‌است. عده‌ای دیگر نیز معتقد هستند این بنا آتشکده یا نیایشگاه بوده‌است. با توجه به اینکه این بنا مشابه برج سنگی نقش رستم است که به کعبه زرتشت شهرت دارد، این بنا نیز از آن الگوبرداری شده و به احتمال قوی کاربری آیینی داشته‌است.

این بنا در دوره اسلامی به زندان سلیمان معروف بوده‌است.

6. دروازه ورودی یا کاخ دروازه

کاخ دروازه یا دروازه ورودی بنایی به وسعت 726 متر مربع است که تالاری 686 مترمربعی در آن جای دارد. در این تالار بزرگ هشت ستون 16 متری وجود دارد که سقف به آن‌ها متصل می‌شده‌. متاسفانه از کاخ دروازه چیزی باقی نمانده تنها چیزی که اینک موجود است، زیر ستون‌های کاخ دروازه هستند که به ابعاد2*2 متر و به شکل مکعب دوپله‌ای سیاه رنگ هستند که در پوشش کاهگل محافظت می‌شوند.

این تالار بزرگ دو درگاه اصلی و دو درگاه فرعی دارد. درگاه‌های اصلی آن در سمت شمال غربی و جنوب شرقی و درگاه‌های فرعی در سمت شمال شرقی و جنوب غربی واقع شده‌اند. ارتفاع درگاه‌ها 9 متر بوده و تنها یکی از جزرهای درگاه شمالی آن‌ باقی مانده‌است. در این جزر، نقش نگاره‌ای به شکل انسان با چهار بال در حال نیایش حجاری شده‌است.

سنگ نگاره بالدار تنها  نقش کامل برجسته در پاسارگاد که سالم باقی مانده‌است برخی محققان بر این باورند که این سنگ نگاره مجسمه کوروش است. 

7. کاروانسرای مظفری

کاراونسرای مظفری بنایی با حیاطی به وسعت 208 مترمربع، قدمتش به دوره مظفری برمی‌گردد و در حوالی آرامگاه کوروش قرار دارد. کاروانسرای مظفری از سنگ‌های سپپد ربوده شده از کاخ پاسارگاد ساخته شده و سنگ‌های آن با ملات گچ به یکدیگر وصل شده‌اند البته در بعضی جاها نیز ملات به کار برده نشده‌است.

کاراونسرای مظفری در دوره آل مظفر ساخته شده‌است.

8. باغ شاهی

باغ شاهی مادر باغ‌های ایرانی در دوره صفوی و باغ‌های شاهی هند است. این باغ به «پردیس کوروش» نیز شهرت دارد و از آن به عنوان الگوی باغسازی ایرانی یاد می‌شود. کوروش در این باغ از درختان و گل‌های متنوع استفاده کرده‌است. آبیاری باغ شاهی توسط گردش آب در جوی‌های سنکی یا آبنماها انجام می‌شده‌.

باغ شاهی کوروش به عنوان اولین باغ ایرانی که به آن پردیس کوروش نیز می‌گویند، شهرت دارد.

9. تنگ بلاغی

تنگ بلاغی یا تنگه بلاغی دره‌ای 18 کیلومتری است که در قسمت جنوبی مجموعه میراث جهانی پاسارگاد قرار دارد. ابعاد این تنگه از 50 متر تا 10 کیلومترمتغیر است و رودخانه سیوند یا بلاغی از میان آن عبور می‌کند. عبور رودخانه و درختان سرسبز این منطقه را بسیار خوش آب و هوا و البته مهم کرده‌است. به گونه‌ای که بیش از 140 اثر باستانی از دوره ماقبل تاریخ تا دوره اسلامی در این ناحیه شناسایی شده‌است. در منطقه تنگه بلافی بیش از 45 غار و پناهگاه صخره‌ای پیدا شده که 15 عدد آن‌ها دارای دست افزارهایی سنگی هستند. قدمت این غارها به 8 تا 12 هزار سال پیش یعنی دوره پارینه سنگی جدید و فرا پارینه سنگی بر می‌گردد.

تنگه بلاغی یکی از گذرگاه‌های بسیار مهم فارس است که قدمت درختان آن به هزاران سال می‌رسد. این تنگه در دوران هخامنشی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و مراکز هخامنشی را به یکدیگر متصل می‌کرده‌است.

10. تل تخت

تل تخت یا دژ داریوش یکی از بناهای تشریفاتی و مذهبی بود که پادشاهان هخامنشی با ساخت دژ و برج و بارو از آن حفاظت می‌کردند. داریوش یکم پس از ساخت تخت جمشید، در حاشیه بنای پاسارگاد، دژ تل تخت را تغییر کاربری داد و آن را به وسعت دو هکتار ساخت.

تل تخت در دوران هخامنشی به صورت یک بنای تشریفاتی و مذهبی بود. تا اینکه داریوش بزرگ پس از ساخت تخت جمشید شروع به انجام اقداماتی در پاسارگاد کرد. از جمله این اقدامات تغییر کاربری تل تخت از یک بنای تشریفاتی به دژی محکم و استوار بود.

سخن آخر

پاسارگاد شیراز مکانی باستانی با قدمتی 2500 ساله است که بخشی از هویت فرهنگی هر ایرانی را در خود جای داده‌است. در این مجموعه میراث جهانی شما به دیدار مقبره کوروش این پادشاه مقتدر و صلح دوست که نام آن در کتب و ادیان مختلف به صورت‌های مختلف آمده می‌روید، از کاخ های باشکوه هخامنشی دیدن می‌کنید و به تماشای قدیمی‌ترین فضاهای تاریخی کشورمان می‌روید. تور شیراز فرصت نابی است برای مرور بخشی از تاریخ ایران، بسیار جای افسوس خواهد بود که این فرصت ناب را از دست بدهید. توضیحات لازم و کافی تور لیدر در تور شیراز شما را با تاریخچه این کاخ‌ها بهتر آشنا می‌کند، پس با ما همراه باشید.