شاهرود دامغان بهار 1403

چشمه علی دامغان

استان سمنان و شهر دامغان مورد توجه پادشاهان قاجار بوده‌اند به همین دلیل آغامحمدخان و فتحعلی‌شاه قاجار اقدام به ساخت این عمارت در این منطقه کردند. علاقه‌ی فتحعلی شاه به این خطه از ایران به این دلیل است که شهر دامغان در واقع زادگاه وی بوده و او در مولودخانه‌ی دامغان، چشم به جهان گشوده است. وی پس از به سلطنت رسیدن، چندین بار به این شهر سفر کرده است. زمانی که فتحعلی‌شاه برای جلوگیری از پیشرفت‌های نادر میرزا پسر شاهرخ نادری در مشهد به سمت خراسان می‌رفت، در این مکان توقف کرد و همان زمان دستور داد که این عمارت را در آنجا بنا کنند.

پس از ساخت عمارت فوق‌، شاه اعلام کرد: «این عمارت، کعبه ثانی نیاز دارد» و دستور داد تا مسجدی در کنار چشمه بسازند. پس در کنار این عمارت مسجدی با طاق‌های رومی ساخته شد که تا چندین سال قبل نیز آثاری از آن دیده می‌شد. فتحعلی‌شاه در آن زمان دستور داد وقف‌نامه‌ای را برای چشمه‌علی بر دو سنگ حک کرده و در مسجد نصب نمایند ولی به دلیل عدم کارایی و مخروبه شدن مسجد‌، آثار باقیمانده تخریب و مجددا در همان محل مسجدی زیبا احداث شد.

چشمه علی دارای دو دریاچه است که یکی در شمال و دیگری در جنوب عمارت فتحعلی شاه قرار دارد. قسمت اعظم آب چشمه از دریاچه شمالی خارج می‌شود.بنای چشمه‌علی از دو قسمت تشکیل شده است؛ یکی عمارت قراول‌خانه که بنایی خشتی و معماری صفوی دارد و در زمان آغا محمد خان قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته و قسمت دوم، بنایی است که درون آب ساخته شده و پایه‌ای سنگی دارد. خود بنا آجری است. ساختمان مجموعه چشمه علی که توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است، درسمت شمالی و داخل دریاچه قرار دارد. به فاصله قریب پانصد متر از تپه های آبده، ساختمانی است دو طبقه و دارای ایوان محصور در آب است. طبقه فوقانی و تحتانی از دو طرف باز است و هر کس در آن بنشیند دو طرف دریاچه را می‌ببیند.

_______________________

برج چهل‌دختر

برج آجری در مغرب شهر دامغان پشت آرامگاه امام‌زاده جعفر و کنار جاده دامغان به سمنان قرار دارد. ارتفاع برج مذکور تقریباً ۱۵ متر و محیط خارجی آن ۲۳ متر و قطر داخلی آن ۵/۵ متر است. این برج که تقریباً به سبک برج طغرل ری و میل رادکان بنا شده در سال ۴۴۶ هجری(۱۰۵۴ میلادی) به امر ابوشجاع اصفهانی ساخته شده‌است.
در بیرون این برج کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد که خواندن آن بسیار مشکل می‌باشد. فقط «امر ببناء هذا لقبة الامیر الجلیل ابوشجاع» و در آخر کتیبه «ثلثمائه» از آن خوانده می‌شود و معلوم می‌شود که از بناهای قرن چهارم هجری است. به علت استحکام بنا خوب دوام کرده بطوریکه هیچگونه آثار خرابی در آن مشاهده نمی‌شود. در بالای در کوچک این برج که به جانب جنوب باز می‌شود کتیبه‌ای است از گچ به خط کوفی گویا نام بانی آن را نوشته‌اند.
در وسط برج، قبر ساده‌ای است که از گچ که صاحب آن معلوم نیست و از قرائن چنان بر می‌آید که تا چندی قبل سطح داخلی برج مرتفع‌تر از زمان کنونی بوده‌است زیرا با اندکی دقت، قسمتی را که در زیر خاک بوده و بعداً خاک برداری شده‌است می‌توان تشخیص داد.
قدر مسلّم اینکه اسم چهل دختر یا چهل دختران مربوط به دوره‌های قبل از اسلام می‌باشد و بعید به نظر نمی‌رسد که این ساختمان نیز مانند ساختمان چهل دختر سمنان از خشت خام بوده، چون به مرور زمان قسمتی از آن که فرو ریخته، در قرن چهارم یا پنجم به دستور ابوشجاع که هویت او تا اندازه‌ای مجهول است مجدداً با در نظر داشتن طرح سابق آن، منتهی با آجر و سقف مخروطی شکل بنا گردیده‌است.
بنای مقبره چهل دختران همراه با گنبد بزرگش و مزین شدن نمای خارجی‏اش با الگوهای هندسی و خطاطی که مشخصه مدارس و مساجد و مقبره‏های‏ آن زمان است، همانند نگینی است بر خطه سرزمین‏ دامغان که می‏بایستی در اجرای تزیینات آن و بازسازی دوباره‏اش از معماران قدیم و جدید ایرانی‏ قدردانی کنیم. نوار کتیبه‏ای زیر قرنیس‏های آجری، به رغم اندازه وسیعش، کاملا مشخص و خوانا نیست.
اما باید از دوباره‏سازی کتیبه‏ها ممنون باشیم که حداقل‏ می‏توانیم بفهمیم که کتیبه یک متن پایه‏ای است. بنابراین‏ مقایسه آن با دیگر متن‏های پایه‏ای ما را قادر می‏سازد که‏ اجزای و ترکیبات‏ جمله‏های آن را مشخص نماییم. کتیبه با این جمله‏ آغاز می‏شود: «امر بنای این گنبد»، این‏ جمله شاخص همه‏ متن‏های پایه‏ای‏ است که در صدر همه جملات قرار می‏گیرد. این جمله در این‏ بقعه با«امیر متعالی» و چند کلمه دیگر در جهت دعای‏ آمرزش گناهان ادامه می‏یابد.
با اسامی«ابوشجاع» و «اسفر بن شیراویه» و سه کلمه‏ دیگر که معنای گدایی یا گدا دارد و دو کلمه دیگر که به دنبال می‏آید می‏بایستی‏ قسمتی از اسم و مشخصات‏ باشد. کلمه آخری به روشنی‏ اصفهان خوانده می‏شود. «ابو شجاع اسفر بیگی،پیر اصفهان» که نام این بانی و مشوق با دعایی زاهدانه در درگاه مقبره چهل دختران که‏ می‏گوید:سلطنت و «حکمفرمایی مخصوص‏ خداست» همراه می‏شود. جمله‏ای که به دنبال این‏ نیایش می‏آید بیان می‏کند که چرا بانی این گنبد را بر پا کرده است. مقبره‏ای برای خواب ابدی خود و پسرانش آماده کرده، به امید این‏که خداوند آنها را ببخشاید و به پیامبر گرامی(ص) ملحق کند. به‏طور وضوح روشن است که در اغلب موارد هدف از ساخت بنا هم در کتیبه آمده است که اغلب برای جلب‏ رضایت خداوند در جستجوی بازیابی عوض آن‏ از خداوند، برای در امان ماندن از عذابش و شفاعت‏ از انتقام‏جوئی‏اش بوده است.
این بنا با الگوهای آجری پیچیده‏اش همان نسبت و تکنیکی را که در سایر ساختمانهای قدیمی دامغان‏ دیده می‏شود و از قرون پنجم-ششم به یادگار مانده، بازگو می‏کند. چهل دختران در حقیقت بقعه‏ای است‏ که از قرن پنجم در دامغان باقی‏مانده است.

_______________________

مسجد تاریخانه، نخستین مسجد ایران

به نظر می رسد این نام ترکیبی از ترکی (تاری؛ خدا) و خانه فارسی است. « گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاریخانه چنین نوشته است:« نمونه ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می توانیم ارئه دهیم یعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است » تاریخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم می نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.  در دوره سلجوقیان به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود برجی از آجر ساخته اند. این مناره جدید را در جای مناره قدیم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند.  این بنا شامل صحنی است تقریباً مربعی که از چهار طرف طاقهایی دارد و یکی از طاق نماها که عمیق تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است نقشه این مسجد ساده ترین و خالص ترین و حتی می توان گفت علمی ترین مساجد صدر اسلام است. در بنای تاریخانه یعنی در اشــــــکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد حتی می توان گفت در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد. تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیــــــث ساختمان به قدری ایرانی است که یکی ازمسافرین که به این قبیل اماکن  توجه داشته  یعنی « ایستویک » تصورکرده است که خرابه های آن یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس است.بنابر وصفی که شد باید حتی المقدور  تاریخانه را به دوره ساسانیان نزدیک دانست ولی باید در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشیده اند به وسیله نمونه های اصلی می دانیم که این نقشه از اواسـط دوره بنی امیه متداول بوده
است. در هر صورت می توان آخر دوره بنی امیه را قدیمی ترین زمان ساختمان این بنا دانست. از سوی دیگر می توان این گونه دانست که زمان ساخت اصلی این مسجد بین جلوس اولین خلیفه عباسی یعنی «سفاح » در 132 (ه. ق) و سلطنت هارون الرشید 170-193 (ه. ق) دانست یعنی در اواسط قرن دوم هجری قمری.آنچه اکنون از مسجد تاریخانه مانده است 26 ستون است که ضخامت هر یک چهار متر و به ارتفاع 2متر و 84 سانتی متر است وشش دهانه طاق و یک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده.  در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهی الیه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می بود غیر منظم بود در ارتفاع ده متری آن کتیبه ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سالهای 420-430 هجـــری قمری ساخته شده است.

_______________________

بقعه ی پیر علمدار دامغان

برجی را در خود جای داده است که به جهت معماری، ویژگی‌های بارزی داشته و از همین روی مورد توجه محققان این عرصه قرار گرفته است. این برج از سری برج‌های مدور آجری کم‌خیز دارای گنبد مخروطی پیازی است که نزدیک به پنجاه عدد از این نوع برج‌ها در ایران زمین موجود است. برج پیر علمدار از جهت قدمت بعد از برج گنبد قابوس گرگان (ساخته شده به سال ۳۹۷ هجری قمری) دومین برج کهن ایران است.

این بنای تاریخی، آرامگاه ابی جعفر محمد بن ابراهیم، پدر یکی از فرمانروایان حکومت آل زیار در ناحیه‌ی قومس (سمنان و دامغان کنونی) به نام بختیار ملقب به ابوحرب است و با توجه به یکی از کتیبه‌های موجود در این قصر (ساختمان‌های دارای گنبد را در آن زمان قصر می‌نامیدند) بنا، به دستور بختیار بعد از وفات پدرش در سال ۴۱۷ هجری قمری و توسط حاجی حسین مشهور به بنای دامغانی ساخته شده است.

_______________________

بازار دامغان

این بازار مربوط به زمان قاجار بوده و از لحاظ موقعیت مکانی، در راسته خیابان امام واقع و از غرب به شرق امتداد دارد. این بازار دارای سه دهنه ورودی از خیابان امام است و یک دهنه ورودی از طرف بلوار جنوبی و دهنه ورودی دیگر از سمت میدان امام می باشد. علاوه بر این ورودیها، دارای یک ورودی به صورت مستقیم از طرف باغ جنت و یک ورودی فرعی از تکیه در قلعه می باشد. سقف دالانی بازار به صورت گنبدی است که این گنبدها یک در میان دارای نور گیر می باشد. اکثر مغازه ها نیز دارای سقف گنبدی می باشند، ولی بعضی از مغازه ها به خاطر تعمیرات دارای سقف مسطح هستند. مغازه های جنب خیابان امام دارای دو در ورودی، یکی از داخل بازار و یکی از خیابان امام می باشد. بازار دارای تویزه های جناغی است که بر روی نیم ستونهای دیوار بازار زده شده است. تقریبا” در وسط بازار به علت شیب و گودی در دو دهنه برای ورود از خیابان امام بوسیله پله به بازار راه می یابد ولی از وردیهای دیگر مستقیما” وارد بازار می شود0 تقریبا” در وسط بازار در چوبی بزرگی است که به کاروانسرا راه داشته که اکنون فقط همین در باقی است. در ابتدای بازار از قسمت بلوار جنوبی به دلیل ساخت و ساز و تعمیرات توسط بازاریان و رعایت نکردن نحوه ساخت و حریم کاملا” با بافت بازار مغایرت دارد در این قسمت امامزاده ای بنام امامزاده نورالله است. در سال 1378 قسمتی از پشت بام بازار گاهگل داده شده و همینطور در سال 1385 ناودانهای مسیر باران نیز تعمیر شدند.