قدیمی‌ترین بیمارستان جهان در شهر 1700 ساله گندی شاپور!

تور خوزستان

در نزدیکی رود کاروون، خرابه‌ای وجود دارد که در نگاه اول شاید، به نظر یک جای ارزشمند به نظر، نیاید، اما این ویرانه‌ها، در واقع، یکی از باستانی‌ترین مراکز آموزشی خاورمیانه محسوب می‌شود که در 17 قرن پیش وجود داشته‌اند.

در شهر گندی شاپور شما ویژگی‌هایی را بازدید خواهید کرد که مشابه آن در آبادی‌های دیگر وجود ندارد. این اثر ملی در سال 1310 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

شهر گندی شاپور کجاست؟

وقتی در مورد بزرگ‌ترین مرکز پزشکی جهان در 1700 سال پیش می‌شنویم، این سوال برای ما پیش می‌آید که شهر گندی شاپور در کجا بوده‌است؟ موقعیت جغرافیایی شهر گندی شاپور کجاست؟

خرابه‌های شهر باستانی گندی شاپور، در کناره‌های رود کاروون، در استان خوزستان، در روستایی به نام «شاه آباد» واقع شده‌است. این روستا، به فرمان «فتحعلی خان» والی خوزستان، در زمان حکومت صفویان، روی خرابه‌های گندی شاپور در سال 1050 هجری قمری ساخته شد.

منطقه‌ای که شهر گندی شاپور در آن ساخته شده بود، ناحیه‌ای مسکونی به نام «نیلاب» یا بر اساس زبان خوزی «نیلاط» نام دارد که براساس نقشه‌های امروزی در شرق شوش، جنوب شرقی دزفول و شمال غربی شوشتر واقع شده‌است.

شهر باستانی گندی شاپور، یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره‌ی ساسانی بوده‌است.

مختصری از شهر تاریخی گندی شاپور

در اواخر سال 259 میلادی، اردشیر یکم، در نبردی به نام «ادسا» که  در ناحیه جنوب ترکیه بوده، جنگی را با لشکریان رومیان به فرماندهی «والریانس» آغاز می‌کند و در نهایت، بر امپراتور روم، غلبه می‌کند. در این نبرد، «شهر انطاکیه»، یکی از شهرهای مهم امپراتوری روم، خسارت فراوانی می‌بیند و والریانس به همراه سربازان رومی‌اش به اسارت ایرانیان در می‌آید!

پس از پیروزی لشکر ایران بر رومیان، شاپور اول با دیدن شهر انطاکیه، تصمیم می‌گیرد، شهری مشابه آن در ایران بسازد. از آنجا که رومیان در سبک معماری‌شان تبحر لازم را داشته‌اند، شاپور اول تصمیم گرفت در ساخت شهر جدید، از اسرای رومی استفاده کند. او شهری براساس سبک معماری «هیپوداموس» دانشمند یونانی قرن 5 پیش از میلاد، ساخت.

سبک هیپوداموس که از قرن پنجم پیش از میلاد در روم و یونان اجرا می‌شد، شهر را به صورت یک پلان مستطیل شکل در می‌آورد، خیابان‌ها در این سبک معماری به صورت موازی یکدیگر قرار می‌گرفتند و تقاطع‌های منظم به شکل شطرنج، طراحی می‌شد.

نام این شهر که براساس معماری هیپوداموس ساخته شده‌بود، «وه اندیشاپور» نامیده شد. «اندیو » معادل پهلوی ساسانی کلمه‌ی انطاکیه است و «وه» به معنای بهتر است. در اینکه چه زمانی نام این شهر، به گندی شاپور، تغییر یافت، اطلاعات درستی، در دسترس نیست.

رونق و افزایش اعتبار شهر گندی شاپور

به تدریج گندی شاپور، به یکی از شهرهای مهم باستان تبدیل شد. در قرن ششم میلادی، دانشگاه و بیمارستانی به همین نام، در این محدوده ساخته شد. قدمت ساخت دانشگاه به 17 قرن پیش بر می‌گردد و گندی شاپور، در آن زمان، بزرگ‌ترین دانشگاه خاورمیانه، ساخته‌شد.

به دستور شاپور اول، عالمان رشته‌های مختلف، به ویژه پزشکی روانه‌ی شهر گندی شاپور شدند.  کتبب یونانی و رومی زیادی در زمینه طب، توسط مترجمان به زبان پهلوی ترجمه شد. این اقدامات، آنچنان در توسعه شهر موثر بود که کتابخانه دانشگاه گندی شاپور، بهترین مرکز تحقیقاتی زمان خود شد.

دانشگاه جندی شاپور از طرف یونسکو به عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان شناخته شد.

توجه ویژه شاپور اول به این شهر، باعث شد تا در مدت زمانی کمتر از 10 سال، این شهر و محیط پیرامونش تبدیل به یک منطقه‌ی ویژه تجاری و اقتصادی شود. در بیرون شهر گندی شاپور، مزارع نیشکر، گندم و جو وجود داشت و سطح زیر کشت این محصولات به قدری توسعه پیدا کرده بود که محصولات زمین‌های کشاورزی، به شهرهای دیگر، ارسال می‌شد.

همین آوازه تجارت شهر تاریخی گنید شاپور، سبب شد تا بازرگانان از سایر نقاط به این شهر مهاجرت کنند و رونق شهر را بهتر کرد و جمعیت شهر را بالا برد.

شهر گندی شاپور نه تنها د زمینه علمی توسعه پیدا کرد، بلکه در زمینه اقتصاد نیز توسعه یافت.

بهترین زمان اقتصادی و علمی شهر باستانی گندی شاپور

رونق شهر گندی شاپور، در دوران حکومت خسرو انوشیروان ساسانی، قرن ششم میلادی،  به بیشترین میزان خود رسید. به دستور خسرو انوشیروان، علاوه بر توسعه دانشکده پزشکی شهر، بیمارستانی بسیار پیشرفته در کنار دانشگاه ساخته شد که در زمان خودش یکی از بهترین‌ها و کم‌نظیران بود. علاوه براین به دستور انوشیروان، پزشکانی از هند و یونان به این شهر آمدند تا هم به درمان بیماران بپردازند و هم در دانشگاه پزشکی تدریس کننند.

اقدامات انوشیروان به همین جا ختم نشد، گسترش کار ترجمه‌ی آثار علمی و ادبی به زبان پهلوی بخش دیگری از کارهای اوست که در رشد و توسعه علمی و فرهنگی شهر بسیار موثر بود. در دوره او کتب زیادی از زبان‌های هندی، یونانی و سریانی به پهلوی ترجمه شدند. از جمله کتب نفیس آن زمان، می‌توان به کتاب‌هایی نظیر کلیله و دمنه، ویس و رامین و سندبادنامه اشاره کرد. علاوه براین‌ها، انوشیروان دستور داده بود، کتاب‌های افلاطون و ارسطو به زبان پهلوی ترجمه شده و در کلاس‌ها از آنها استفاده شود.

البته در کنار اقدامات فرهنگی انوشیروان یک سری اتفاق‌ها نیز افتاد که در زمینه فرهنگی و اقتصادی این شهر را پر رونق‌تر کرد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:

• در سال 489 میلادی، حکم تکفیر در مورد نسطوریان، توسط پاپ داده شد. این امر سبب تعطیلی مرکز دینی و پزشکی شهر ادسا شد. به دنبال این تعطیلی، پزشکان نسطوری به گندی شاپور آمدند.
• بر اثر سخت گیری نیانوس بر نو افلاطونیان، فرهنگستان آتن بسته شد و 7 حکیم نو افلاطونی به شهر گندی شاپور پناه آوردند.
• در دوره یزدگرد سوم، ضرابخانه‌ی بزرگی در شهر گندی شاپور ساخته شد که به همراه ضرابخانه سیستان، تمامی سکه‌های مورد نیاز در دوره ساسانیان را تأمین می‌کردند.

شهر و دانشگاه جندی شاپور تا دوران عباسی عزت و اعتبار داشت.

اتفاقات و رویدادهای مهم در شهر تاریخی گندی شاپور

1.قتل پیامبر ایرانی، مانی، در این شهر اتفاق افتاد! پیکر مانی در زمان پادشاه بهرام یکم، چهارمین پادشاه ساسانی، بر یکی از دروازه‌های شهر آویخته شد. این دروازه تا فتح شهر توسط مسلمانان به دروازه مانی شهرت داشت.

2.در زمان پادشاهی شاپور دوم، دهمین پادشاه ساسانی، شهر گندی شاپور توسط رومیان محاصره شد و قسمتی از  حصار شهر خراب شد. شاپور دوم پس از پیروزی بر رومیان، آنها را مجبور کرد از سرزمین خود خاک بیاورند و حصار شهر را تعمیر کنند. از طرفی دیگر به جبران درختان نخلی که خراب کرده بودند، درختان زیتون بکارند.

3. قیام پسر انوشیروان به نام «انوشکزاد» بر علیه پدرش، این پسر از مادری مسیحی متولد شده بود و با پشتیبانی عده‌ای از بازرگانان، سپاهیان، مسیحیان و نیروی نظامی، علیه پدرش قیام کرد که به شدت سرکوب شد.

4.ورود بدون جنگ و خشونت سربازان اسلام به شهر گندی شاپور

یکی دیگر از اتفاق‌های بسیار مهم ورود بدون جنگ و خونریزی سربازان اسلام به شهر گندی شاپور بود. داستان این اتفاق بدین صورت است که سربازان اسلام شهر را محاصره کرده بودند. مردم مقاومت کرده و ورودی‌های شهر را بسته بودند و اجازه‌ی ورود به سربازان نمی‌دادند. یکی از اسرای ایرانی، امان نامه‌ای تهیه کرده و آن را به تیر بسته و به داخل شهر می‌اندازد.

اهالی شهر فکر می‌کنند، این امان نامه از طرف اعراب نوشته شده و دروازه‌ها را باز می‌کنند. سپاه عرب پس از ورود به شهر و کسب اجازه از خلیفه دوم وقت، عمر، به آن امان نامه احترام گذاشته و مردم تنها جزیه پرداخت می‌کنند و بدون خونریزی شهر گندی شاپور فتح می‌شود.

شهر گندی شاپور، به اسامی مختلف جندی شاپور، کندی شاهپور، وندوی شاپور و وندو شاور و به زبان سریانی بت لاپاط شهرت داشته‌است.

سقوط عظمت شهر گندی شاپور

این شهر همانطور که اشاره شد، تا اوایل دوران خلافت هارون الرشید در قرن سوم هجری، موقعیت خود را از هر جهت حفظ کرده بود. در زمان هارون الرشید به «جبریل ابن بختیشوع»، پزشکی نسطوری که به طور مستمر در بیمارستان گندی شاپور حضور داشت، دستور داده شد، تا یک بیمارستان مشابه گندی شاپور در بغداد، بسازد. با رفتن جبریل ابن بختیشوع، به مرور زمان، پزشکان و دانشمندان دیگر هم از شهر تاریخی گندی شاپور به سمت بغداد مهاجرت کردند. بدین صورت هرچه بر شهرت بغداد افزوده شد، از اعتبار گندی شاپور کاسته شد.

زوال شهر گندی شاپور از قرن چهارم هجری قمری شروع شد.

سخن پایانی

خرابه‌های شهر گندی شاپور، گنجینه‌هایی را در دل خود جای داده‌اند که متأسفانه امروز از آنها، خبری نیست. خرابه‌های شهر گندی شاپور، یادگار قدیمی‌ترین دانشگاه 1750 ساله جهان است که در یونسکو به ثبت رسیده‌است. همانطور که اشاره شد، شهر تاریخی گندی شاپور، توسط شاپور اول در دوره ساسانیان ساخته شد.

بهترین زمان بازدید از این مجموعه و شهر دزفول، پاییز و زمستان است که هوای شهر مناسب‌تر است البته در بهار نیز، دزفول، هوای مطبوعی دارد، می‌توانید در بازه زمانی بین 1 الی 2 ساعت از این منطقه باستانی دیدن کنید. چنانچه دوست دارید از شهر دزفول بازدید کنید، می‌توانید در تور خوزستان آرندتور ثبت نام کنید.